Największe czołgi II wojny światowej

W czasie II wojny światowej podstawowymi niemieckimi wozami bojowymi były: czołgi Pz IV, działa szturmowe StuG i niszczyciele czołgów Marder. Nazwy te jednak rzadko pojawiają się we wspomnienia alianckich i sowieckich żołnierzy. Dużo częściej wymienia się niemieckie czołgi Tygrysy, a przecież wyprodukowano dwadzieścia razy mniej niż egzemplarzy wspomnianej niemieckiej "wielkiej trójki". I chociaż zbudowano ich bardzo niewiele, chociaż stały się wyposażeniem zaledwie kilkunastu batalionów i trudno było spotkać je na polu walki - to właśnie Tygrysy wzbudzały u przeciwnika największy strach.

Gdy Tygrys pojawił się na froncie jesienią 1942 roku, był maszyną wyprzedzającą swoje czasy. O ile przeciwko Pz IV, Stugom i Marderom doskonale spisywały się i brytyjskie Cromwelle, i amerykańskie Shermany, i sowieckie T-34, to przez długi czas nie było żadnych czołgów porównywalnych z Tygrysami. Trzeba było je dopiero zaprojektować, zbadać, wyprodukować i wprowadzić do służby. Godny przeciwnik dla Tygrysów pojawił się wiosną 1945 roku - pod sam koniec wojny.

Amerykańska kopia

Jedynym, który zdołał jeszcze wziąć udział w walkach II wojny światowej, był amerykański czołg M26, nazwany Pershingiem (dla uczczenia amerykańskiego generała z czasów I wojny światowej). Początkowo miał być następcą Shermana, gdy jednak Brytyjczycy zdobyli dzięki Enigmie dane dotyczące Tygrysa - i przekazali je Amerykanom - nowy czołg postanowiono uzbroić niemal tak jak Tygrysa. Armata niemieckiego czołgu wywodziła się z działa przeciwlotniczego 8,8 cm, a Pershinga - z armaty przeciwlotniczej 90 mm. M26 miał być również opancerzony tak, aby mógł znieść wymianę ciosów z Tygrysem. Wymagania te sprawiły, że czołg ważył ponad 42 tony, a układ przeniesienia mocy - skrzynia biegów i sprzęgło - był bardzo awaryjny. Niemal dwa lata zajęło Amerykanom znalezienie właściwego rozwiązania i skierowanie go do produkcji. Co ciekawe, Niemcy też mieli kłopoty z układem przeniesienia mocy w Tygrysie, zamiast jednak opóźniać produkcję i szukać bezawaryjnych rozwiązań, skierowali czołg do produkcji, a później borykali się z
nieustannymi awariami.

Brytyjskim odpowiednikiem Pershinga była maszyna A41 Centurion. Jej idea pojawiła się w początkach 1943 roku: miał to być czołg z działem zdolnym do zniszczenia Tygrysa - wybrano znakomitą przeciwpancerną armatę 17-funtową (a wiec o kalibrze 76,2 mm) - i czołg o wystarczającym pancerzu do wytrzymania ostrzału z niemieckiej 8,8 cm. Od amerykańskiego Pershinga różnił się przede wszystkim mobilnością - Brytyjczykom nie zależało na rozwijaniu dużej prędkości, 35 km/h uważali za wystarczające (Pershing rozwijał 48 km/h).

Odpowiedź Stalina

Sowieci z kolei pracowali - odkąd w styczniu 1943 roku zdobyli Tygrysa - nad czołgiem IS-3. Jego dwaj poprzednicy rozczarowali sowieckie dowództwo: IS-1 uzbrojony został w armatę 85 mm - wywodzącą się z działa przeciwlotniczego - ale nie dorównującą, ani niemieckiej 8,8 cm, ani amerykańskiej 90 mm, ani brytyjskiej 17-funtówce. Pojawił się zatem IS-2, uzbrojony w armatę 122 mm - potężne działo artylerii ciężkiej, z oddzielnie ładowanym pociskiem i łuską, mogący jednak oddać raptem kilka strzałów na minutę. Jeśli jednak były one trafne - niszczyły Tygrysa. IS-2 uchodził jednak w sowieckim dowództwie za mało nowoczesny: miał wysoką sylwetkę i niewłaściwie - zdaniem Rosjan - ukształtowany pancerz. Rozpoczęto zatem opracowywanie czołgu IS-3: ze swoich poprzedników zachował jedynie silnik, podwozie i armatę: skonstruowano bardzo niską wieżę w kształcie soczewki, a kadłub ukształtowano w bardzo skomplikowany sposób, który według sowieckich inżynierów miał odbijać pociski wroga. Ważył ponad 46 ton i osiągał prędkość
37 km/h.

Czołg IS-3 w muzeum techniki wojskowej w czeskiej miejscowości Lešany fot. Wikimedia Commons

IS-3 nie zdążył trafić na front: pierwszy egzemplarz opuścił fabrykę tuż po zakończeniu wojny w Europie, a jego debiutem był udział w defiladzie zwycięstwa, we wrześniu 1945 roku. W II wojnie światowej nie zdążyły wziąć udział także brytyjskie Centuriony - chociaż kilka egzemplarzy wysłano przeciw Niemcom, to na front dotarły tuż po kapitulacji III Rzeszy. Do Niemców strzelały jedynie działa amerykańskich Pershingów.

Warto podać kilka dat i liczb, żeby ułatwić zrozumienie, jak skomplikowanym przedsięwzięciem jest wprowadzenie nowego czołgu do akcji: w grudniu 1944 roku wydano rozkaz o wysłaniu Pershingów do Europy, pierwsze z nich dotarły tam w styczniu, a przed majem wyładowano ich 310 sztuk. Jednak jedynie 20 egzemplarzy spośród nich trafiło do jednostek frontowych, a pierwsza walka odbyła się 25 lutego.

Nie była zbyt szczęśliwa: Pershing nazwany "Fireball" dostał się w zasadzkę ogniową i otrzymał trzy strzały od przyczajonego Tygrysa. Pierwszy pocisk przebił pancerz "Fireballa" (polegli celowniczy i ładowniczy), drugi zniszczył działo, a trzeci odbił się od pancerza wieży. "Fireball" został jedynie uszkodzony i po kilku dniach spędzonych w warsztacie wrócił na front. Gorsze były losy zwycięskiego w tym pojedynku ogniowym Tygrysa: podczas odjeżdżania z placu boju spalił sprzęgło i został porzucony przez załogę...

Lepsze od Tygrysów

W kolejnych pojedynkach Pershing udowodnił swoje przewagi nad Tygrysami i innymi niemieckimi czołgami. Najbardziej znana jest walka Pershinga stoczona 6 marca w ruinach Kolonii, gdy niemiecka Pantera - uchodząca za czołg równie dobry, jeśli nie lepszy od Tygrysa, zatrzymała tam natarcie Shermanów. Sprowadzony na pomoc Pershing trzema pociskami zniszczył wroga, a cały pojedynek został nakręcony przez amerykańską czołówkę filmową i można go obejrzeć w internecie.

Koniec II wojny światowej oznaczał koniec kariery jedynie dla Tygrysa. Zarówno Pershing, jak i Centurion oraz IS-3 brały udział w kolejnych wojnach. Najskromniejszy udział przypadł w nich czołgowi sowieckiemu. Okazało się bowiem, że jego zalety - niska sylwetka, mała wieża - nie do końca były zaletami. Załoga miała mało miejsca i walka - szczególnie dłuższa - była dla niej bardzo trudna. Równie mało miejsca przeznaczono dla paliwa - zasięg był więc dość skromny. W małym kadłubie brakowało miejsca na amunicję, a ciasno upakowany silnik i układ przeniesienia mocy był trudny w naprawie (a psuł się dość często). W dodatku okazało się, że pancerz ukształtowany w "nos szczupaka" wcale nie jest odporniejszy od innych, nie wyglądających tak spektakularnie, ale równie skutecznych (i dających dużo miejsca załodze). Doszło do tego, że w kilka lat po wojnie za bardziej wartościowy czołg uważano IS-2.

Z kolei zarówno Pershing, jak i Centurion okazały się całkiem skutecznym narzędziem bojowym. Walczyły w czasie wojny w Korei, ale tam ich przeciwnikami były przede wszystkim T-34 - dużo lżejsze od nich czołgi sowieckiej produkcji. W relacjach z wojny koreańskiej próżno szukać nazwy M26 Pershing - nie oznacza to jednak, że czołgi te przestały jeździć. Zdecydowano się bowiem poddać je wymianie silników i nadać nową nazwę: M46. Zmieniono również patrona - został nim bohater II wojny światowej, generał George Patton. Kolejnej wersji produkcyjnej zmieniono wieżę i nadano nazwę M47 Patton, a jeszcze jednej - M48 Patton. M48 ważył już ponad 48 ton, miał nieco grubszy pancerz, lepsze przyrządy celownicze, ale wciąż uzbrojony był w działo 90 mm. Jego wersję uzbrojoną w armatę 105 mm nazwano M60 Patton i wyprodukowano w liczbie 15 tys. egzemplarzy (tyle samo co jego poprzedników od czasów M26). Jeszcze nie tak dawno temu M60 służył Amerykanom jako podstawowy czołg w Korpusie Piechoty Morskiej i wciąż pozostaje w
służbie tak wielu państw, że trudno wymienić nawet najważniejszych użytkowników. Setki M48 są wciąż wyposażeniem - m.in. - sił zbrojnych Izraela, Grecji, Turcji i Tajwanu, a M47 służy już jedynie w armii irańskiej.

Centuriony w RPA

Centurion przechodził równie poważne zmiany, co i Pershing/Patton, nie wpłynęły one jednak na jego nazwę. Wersja Centurion Mk 3 nosiła armatę 20-funtową (84 mm), a wersja Mk 7 - armatę 105 mm (tę samą, co M60). I to chyba właśnie Centurion był najlepszym spośród opisywanej trójki czołgów. Centuriony - których produkcja przekroczyła liczbę 4400 sztuk - walczyły u boku M48 w Wietnamie, a przeciwko nim - w wojnach pomiędzy Indiami i Pakistanem. Indyjskie Centuriony okazały się lepsze niż pakistańskie Pattony: w dwudniowej bitwie pod Asal Uttar, stoczonej we wrześniu 1965 roku, 45 Centurionów wspieranych przez 90 lżejszych czołgów rozbiło 180 Pattonów wspieranych przez 45 lżejszych maszyn: a kosztem 10 Centurionów zniszczono ponad 70 Pattonów. Jeszcze skuteczniejsze okazały się Centuriony w rękach Izraelczyków, szczególnie w wojnie Yom-Kippur, gdy niespełna 100 izraelskich maszyn powstrzymało i rozbiło syryjski atak 700 czołgów. Na uwagę zasługuje fakt, że Syryjczycy walczyli T-55 oraz T-62, a więc czołgami
sowieckiej produkcji, dużo nowocześniejszymi następcami IS-3. W tej wojnie walczyły również - po stronie egipskiej - sowieckie IS-3. Nie było ich zbyt wiele, bowiem większość z ponad 100 sprowadzonych, stracono już w 1967 roku, podczas wojny sześciodniowej. Egipcjanie stracili w niej 73 IS-3 - większość od ognia armat 90 mm czołgów M48.

Centuriony doskonale sprawdzały się nawet w walkach toczonych wiele lat później, w 1987 roku. W Republice Południowej Afryki podjęto w tym czasie nawet ich produkcję. Miejscowa wersja zbudowana na bazie Centurionów, nosząca nazwę Olifant (czyli słoń), walczyła skutecznie przeciwko angolskim i kubańskim T-55 oraz T-62. Do dziś unowocześnione Olifanty służą w szeregach armii południowoafrykańskiej.

Południowoafrykański czołg Olifant - zmodyfikowana wersja brytyjskiego Centuriona fot. Wikimedia Commons

Najkrócej trwała służba IS-3. Wyprodukowano też ich najmniej - wraz z następcami około 3000 sztuk. Po 1967 większość z IS-3 stała się nieruchomymi punktami oporu nad granicą z Chinami, ale po rozpadzie Związku Sowieckiego zostały one opuszczone i zdewastowane. Podobny los spotkał następcę IS-a - czołg T-10. Początkowo nazywał się on zresztą IS-10, ale po śmierci Stalina (IS to monogram oznaczający Iosif Stalin), pozbyto się kłopotliwego patrona. Być może to właśnie wybór patronów decyduje o losach czołgów?

dr Tymoteusz Pawłowski dla Wirtualnej Polski